بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
استقراض دولت از بانک مرکزی یکی از مستقیم‌ترین و پرقدرت‌ترین مسیرهای ایجاد تورم در اقتصاد است. این پدیده که در ادبیات اقتصادی به «تورم پولی» یا «تورم ناشی از افزایش پایه پولی» شناخته می‌شود، در بسیاری از کشورها عامل اصلی بی‌ثباتی قیمت‌ها و کاهش ارزش پول ملی بوده است.
مکانیزم اثرگذاری (از کسری بودجه تا تورم)
1. کسری بودجه دولت
دولت به دلایل مختلف مانند پرداخت یارانه‌ها، اجرای پروژه‌های عمرانی، یا کاهش درآمدهای مالیاتی با کسری بودجه مواجه می‌شود.
2. استقراض از بانک مرکزی
به جای افزایش مالیات یا فروش اوراق بدهی به بخش خصوصی، دولت از بانک مرکزی وام می‌گیرد. چون بانک مرکزی «بانک دولت» محسوب می‌شود، این اقدام معمولاً بدون مانع انجام می‌شود.
3. خلق پول جدید
بانک مرکزی برای تأمین این وام، پول تازه چاپ می‌کند یا اعتبار دیجیتال جدیدی در حساب دولت ثبت می‌نماید. این کار باعث افزایش پایه پولی می‌شود.
4. تزریق پول به اقتصاد
دولت پول جدید را صرف پرداخت حقوق، یارانه‌ها یا پروژه‌های عمرانی می‌کند. در نتیجه نقدینگی در دست مردم و بنگاه‌ها افزایش می‌یابد.
5. افزایش تقاضا در برابر عرضه ثابت
در کوتاه‌مدت، تولید کالا و خدمات افزایش نمی‌یابد، اما تقاضا بیشتر می‌شود. این همان وضعیت «پول بیشتر، کالاهای کمتر» است.
6. افزایش سطح عمومی قیمت‌ها
فروشندگان با مشاهده تقاضای بالا، قیمت‌ها را افزایش می‌دهند. این روند به شکل تورم فراگیر در اقتصاد ظاهر می‌شود.
یک مثال ساده
فرض کنید در یک جزیره ۱۰ عدد موز و ۱۰۰ سکه وجود دارد. قیمت هر موز حدود ۱۰ سکه است. اگر تعداد سکه‌ها ناگهان به ۲۰۰ برسد، اما تعداد موز همان ۱۰ عدد باقی بماند، قیمت هر موز به حدود ۲۰ سکه افزایش خواهد یافت. استقراض دولت از بانک مرکزی دقیقاً همین «افزایش ناگهانی تعداد سکه‌ها» در اقتصاد است.
چرا دولت‌ها این کار را انجام می‌دهند؟
- راه‌حل آسان و سریع: افزایش مالیات یا کاهش هزینه‌ها از نظر سیاسی دشوار است. چاپ پول راهی فوری و کم‌هزینه به نظر می‌رسد.
- مالیات پنهان (تورم): تورم ارزش پول نقد مردم را کاهش می‌دهد و در واقع نوعی «مالیات تورمی» است که دولت از جامعه اخذ می‌کند.
تفاوت با استقراض از بخش خصوصی
اگر دولت از طریق فروش اوراق قرضه به مردم یا بانک‌ها وام بگیرد، اثر تورمی شدید ندارد. زیرا پول موجود فقط از یک بخش اقتصاد به بخش دیگر منتقل می‌شود و حجم کل نقدینگی تغییر نمی‌کند. اما در استقراض از بانک مرکزی، پول تازه خلق می‌شود و نقدینگی افزایش می‌یابد.
عوامل تشدیدکننده تورم
- انتظارات تورمی: اگر مردم پیش‌بینی کنند دولت باز هم پول چاپ خواهد کرد، رفتارشان (خرید سریع کالا، تبدیل پول به ارز یا طلا) تورم را تشدید می‌کند.
- کاهش اعتماد به پول ملی: افزایش نقدینگی بدون پشتوانه، ارزش پول را در برابر ارزهای خارجی کاهش می‌دهد.
- بی‌ثباتی مالی: تورم بالا می‌تواند به فرار سرمایه، کاهش سرمایه‌گذاری و رکود تورمی منجر شود.
جمع‌بندی
استقراض دولت از بانک مرکزی، با افزایش پایه پولی و نقدینگی، یکی از اصلی‌ترین دلایل تورم‌های شدید و حتی هایپراینفلیشن در کشورهایی مانند ایران، زیمبابوه و ونزوئلا بوده است. تنها زمانی می‌توان از آثار تورمی آن جلوگیری کرد که افزایش نقدینگی با رشد واقعی تولید و عرضه کالاها همراه باشد. در غیر این صورت، این سیاست به کاهش قدرت خرید مردم و بی‌ثباتی اقتصادی منجر خواهد شد.
✨ پیشنهاد تکمیلی
در پایان به راهکارهای جایگزین اشاره می شود:
- اصلاح نظام مالیاتی و افزایش درآمدهای پایدار دولت
- فروش اوراق بدهی و جذب منابع از بخش خصوصی
- مدیریت هزینه‌های دولت و جلوگیری از پروژه‌های غیرضروری
- استقلال بیشتر بانک مرکزی برای جلوگیری از فشارهای سیاسی
✍ حاج فتحی
مقدمه