محمد علی فتحی

«احتجاج حضرت رضا علیه السّلام بر أهل کتاب و مجوس» «و رئیس صابئین‏[1] و بر دیگر از أهل شقاق»

حسن بن محمّد نوفلىّ گوید: وقتى حضرت رضا علیه السّلام بر مأمون وارد شدند، خلیفه به فضل بن سهل دستور داد تا علماى ادیان و متکلّمین مثل جاثلیق‏[2]، رأس- الجالوت، رؤساى صابئین، هربذ بزرگ، و زردشتى‏ها، عالم رومیان و علماى علم کلام را گرد هم آورده تا گفتار و عقائد حضرت رضا و نیز اقوال آنان را بشنود. فضل بن سهل نیز آنان را فرا خواند و مأمون را از حضور ایشان با خبر ساخت، خلیفه نیز دستور داد همه را نزد او حاضر کنند، و پس از خوش آمد گویى به ایشان گفت: شما را براى کار خیرى فراخوانده‏ام، مایلم با پسر عمویم که از مدینه به اینجا آمده مناظره کنید، فردا أوّل وقت به اینجا بیایید و کسى از این دستور سرپیچى نکند. ایشان نیز اطاعت کرده و گفتند: اى امیر المؤمنین به خواست خدا فردا أوّل وقت در این محلّ حاضر خواهیم شد.

نوفلىّ گوید: ما نزد آن حضرت سرگرم صحبت بودیم که ناگاه یاسر؛ خادم آن حضرت وارد شده و گفت: سرور من! أمیر المؤمنین به شما سلام رسانده و فرمود: برادرت قربانت شود! دانشمندان مذاهب مختلف، و علماى علم کلام، همگى نزد من حضور دارند، آیا مایلید نزد ما آمده و با ایشان به بحث و گفتگو پردازید؟ و گر نه خود را به زحمت نینداخته در صورت تمایل ما به خدمت شما بیاییم.

حضرت فرمود: به او سلام برسان و بگو متوجّه منظور شما شدم، به خواست خدا فردا صبح خواهم آمد.

راوى ادامه داد: هنگامى که یاسر رفت، آن حضرت رو بمن کرده فرمود: اى نوفلىّ، تو عراقىّ هستى و أهل عراق طبع ظریف و نکته‏سنجى دارند، نظرت در باره این گردهمایى از علماى ادیان و أهل شرک توسّط مأمون چیست؟

گفتم: او قصد آزمودن شما را دارد، و کار نامطمئنّ و خطرناکى کرده است، حضرت فرمود: چطور؟ گفتم: متکلّمین و أهل بدعت؛ مثل علما نیستند، چون عالم؛ مطالب درست و صحیح را انکار نمى‏کند، ولى ایشان همه؛ أهل انکار و مغالطه‏اند، اگر بر اساس وحدانیّت خدا با ایشان بحث کنید، خواهند گفت: وحدانیّتش را ثابت کن، و اگر بگوئید:

محمّد صلّى اللَّه علیه و آله رسول خدا است، مى‏گویند: رسالتش را ثابت کن، سپس مغلطه مى‏کنند، و باعث مى‏شوند خود شخص؛ دلیل خود را باطل کند و دست از حرف خویش بردارد، قربانت گردم، از ایشان بر حذر باشید و خود را مواظبت کنید!.

حضرت ضمن تبسّمى فرمود: اى نوفلىّ، آیا ترس آن دارى ایشان دلائل مرا باطل کرده و مجابم سازند؟! گفتم: نه بخدا، در باره شما چنین هراسى ندارم و امیدوارم خداوند شما را بر ایشان پیروز فرماید.

فرمود: اى نوفلىّ، مى‏خواهى بدانى مأمون چه وقت از این کار پشیمان خواهد شد؟

گفتم: آرى، فرمود: وقتى که نظاره کند که با أهل تورات با توراتشان و با اهل انجیل با انجیلشان و با أهل زبور با زبورشان و با صابئین با عبرى و با زردشتیان به فارسى و با رومیان به رومى و با هر فرقه‏اى از علما بزبان خودشان بحث مى‏کنم، و آنگاه که همه را مجاب کردم و در بحث بر همه چیره شدم و تمام ایشان سخنم را پذیرفتند، مأمون درخواهد یافت آنچه بدنبال آن مى‏باشد درخور او نیست، در این زمان است که او پشیمان خواهد شد، لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه العلیّ العظیم.

بارى بامدادان، فضل بن سهل نزد او آمده و گفت: فدایت شوم، پسر عموى شما منتظر است، و تمام علما و دعوت‏شدگان حاضرند، کى تشریف مى‏آورید؟

حضرت فرمود: شما زودتر بروید، من هم بخواست خدا خواهم آمد. سپس وضوء گرفته، و مقدارى سویق (نوعى خوراکى از قبیل آش یا حلیم است) میل فرموده و قدرى نیز به ما دادند، آنگاه همه خارج شده نزد مأمون رسیدیم، مجلس پر از جمعیّت بود و محمّد ابن جعفر (عموى آن حضرت) به همراه گروهى از سادات و نیز فرماندهان لشکر در آن مجلس حضور داشتند.

وقتى آن حضرت وارد شدند، مأمون و محمّد بن جعفر و تمام سادات حاضر در مجلس به احترام امام رضا علیه السّلام برخاستند، حضرت و مأمون نشستند ولى بقیّه همان طور ایستاده بودند تا اینکه خلیفه دستور نشستن داد، و مأمون مدّتى با آن حضرت گرم صحبت شد، سپس رو به جاثلیق کرده گفت: اى جاثلیق، این فرد علىّ بن موسى بن جعفر؛ پسر عمویم، و از اولاد فاطمه- دخت پیامبرمان- و علىّ بن أبى طالب- صلوات اللَّه علیهم- مى‏باشد، میل دارم با او صحبت کنى و بحث نمایى و حجّت آورى و انصاف را رعایت کنى.

جاثلیق‏ گفت: اى أمیر المؤمنین، چگونه با کسى بحث کنم که به کتابى استدلال مى‏کند که من آن را قبول ندارم، و به گفتار پیامبرى احتجاج میکند که من به او ایمان ندارم؟

امام فرمود: اى مرد مسیحى، اگر از انجیل برایت دلیل بیاورم آیا مى‏پذیرى؟

جاثلیق گفت: مگر مى‏توانم آنچه انجیل فرموده ردّ کنم؟ بخدا قسم بر خلاف میل باطنى‏ام آن را قبول خواهم کرد.

امام فرمود: اکنون، هر چه مى‏خواهى سؤال کن و جوابت را بگیر.

پرسید: در باره نبوّت عیسى و کتابش چه عقیده دارى؟ آیا منکر آن دو هستى؟

امام فرمود: من به نبوّت عیسى و کتابش و به آنچه امّتش را بدان بشارت داده و حواریّون نیز آن را قبول کرده‏اند ایمان دارم و به عیسایى که به نبوّت محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و کتاب او ایمان نداشته و امّت خود را به او بشارت نداده؛ کافرم.

جاثلیق گفت: مگر هر حکمى نیاز به دو شاهد عادل ندارد؟

امام فرمود: آرى، او گفت: پس دو گواه عادل از غیر همدینان خود که مسیحیان نیز او را قبول داشته باشند معرّفى فرما، و از ما نیز از غیر همدینانت دو شاهد عادل بخواه.

امام فرمود: اکنون کلام به انصاف راندى، آیا فردى که نزد حضرت مسیح داراى مقام و منزلتى بود قبول دارى؟

جاثلیق گفت: این شخص عادل کیست؛ نامش را بگو؟

امام فرمود: نظرت در باره یوحنّا دیلمى چیست؟

جاثلیق گفت: به به!! نام محبوبترین شخص نزد مسیح را بردى! امام فرمود: تو را سوگند مى‏دهم آیا در انجیل نیامده که یوحنّا گفت: مسیح مرا به کیش محمّد عربى آگاه نمود و بشارت داد که بعد از او خواهم آمد و من نیز به حواریّون مژده دادم و آنان به او ایمان آوردند؟

جاثلیق گفت: بله، یوحنّا از قول حضرت مسیح این طور نقل کرده و نبوّت مردى را بشارت داده و هم به أهل بیت و وصىّ او مژده داده، ولى معیّن نکرده که این ماجرا چه وقت اتّفاق خواهد افتاد و ایشان را براى ما معرّفى نکرده است تا ایشان را بشناسیم.

امام فرمود: اگر فردى که بتواند انجیل بخواند را در اینجا حاضر کنم و مطالب مربوط به محمّد و أهل بیت و امّت او را برایت تلاوت کند آیا ایمان مى‏آورى؟

جاثلیق گفت: سخن نیکى است، آن حضرت نیز ضمن احضار نسطاس رومى او را فرمود: سفر سوم انجیل‏[1] را تا چه حدّى در حفظ دارى؟ گفت: به تمام و کمال آن را حفظ مى‏باشم، سپس رو به رأس الجالوت نموده و فرمود: آیا انجیل خوانده‏اى؟ گفت: آرى، امام فرمود: من سفر سوم را مى‏خوانم، اگر در آنجا مطلبى در باره محمّد و أهل بیت او- علیهم السّلام و امّتش بود، شهادت دهید و اگر مطلبى در این باره نبود، شهادت ندهید، سپس امام علیه السّلام ضمن خواندن سفر سوم تا به ذکر پیامبر رسید؛ توقّف کرده فرمود:

اى نصرانى تو را به حقّ مسیح و مادرش قسم، آیا دریافتى که من عالم به انجیل مى‏باشم؟

گفت: آرى، سپس مطلب مربوط به محمّد و أهل بیت و امّتش را تلاوت فرمود، گفت: حال چه مى‏گویى؟ این عین سخن مسیح علیه السّلام است، اگر مطالب انجیل را تکذیب کنى، موسى و عیسى علیهما السّلام را تکذیب کرده‏اى و اگر این مطلب را منکر شوى، قتل تو واجب است، زیرا به خدا و پیامبر و کتاب خود کافرشده‏اى، جاثلیق گفت: مطلبى را که از انجیل برایم روشن شود انکار نمى‏کنم، بلکه بدان اذعان دارم.

امام فرمود: شاهد بر اقرار او باشید!.

امام ادامه داد: هر چه مى‏خواهى سؤال کن. جاثلیق گفت: حواریّون حضرت مسیح و نیز علماى انجیل چند نفر بودند؟

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: از خوب کسى پرسیدى؛ حواریّون دوازده نفر و عالم و برترشان ألوقا بود. و علماى مسیحیان سه نفر بودند: یوحنّاى اکبر در «أج»، یوحنّا در «قرقیسیا»، و یوحنّا دیلمىّ در رجّاز و مطالب مربوط به رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و أهل بیت و امّت او نزد وى بوده و هم او بود که امّت عیسى و بنى اسرائیل را به نبوّت حضرت محمّد و أهل بیت و امّتش، مژده داد.

سپس فرمود: اى مسیحى، قسم به خدا ما به عیسایى که به محمّد صلّى اللَّه علیه و آله مؤمن بود، ایمان داریم، و نسبت به عیساى شما ایرادى نداریم جز ضعف و ناتوانى و کمى نماز و روزه او! جاثلیق گفت: بخدا سوگند، دانش خود را تباه ساخته و خود را تضعیف نمودى، مى‏پنداشتم تو عالمترین فرد در بین مسلمین هستى! امام فرمود: مگر چطور شده؟

جاثلیق گفت: شما معتقدى که عیسى ضعیف بود و کم روزه مى‏گرفت و کم نماز مى‏خواند و حال آنکه آن حضرت حتّى یک روز هم بدون روزه سپرى نساخته و یک شب نیز بخواب نرفت، و همیشه روزها روزه بود و شبها شب زنده‏دار! امام فرمود: براى نزدیکى و تقرّب به چه کسى روزه مى‏گرفت و نماز مى‏خواند؟! جاثلیق نتوانست جوابى دهد و ساکت ماند!!.

امام فرمود: اى نصرانىّ از تو سؤالى دارم، جاثلیق گفت: بفرمایید، اگر بدانم جواب مى‏دهم، امام فرمود: چرا قبول ندارى که عیسى با اذن خدا مرده‏ها را حیات مى‏بخشید؟

جاثلیق گفت: زیرا احیاکننده مردگان و شفا دهنده کوران و مبتلا به پیسى چنین کسى معبود و شایسته پرستیدن است.

امام فرمود: «یسع» نیز اعمال مانند کارهاى عیسى انجام مى‏داد، او بر آب راه مى‏رفت و مرده را حیات مى‏بخشید، و نابینا و بیمار پیسى را شفا مى‏داد، ولى امّتش وى را خدا ندانسته و هیچ کس وى را پرستش نکرد، و «حزقیل» پیامبر نیز همچون عیسى بن- مریم مرده زنده کرد؛ سى و پنج هزار نفر را پس از گذشت شصت سال از مرگشان، زنده کرد. سپس آن حضرت رو به رأس الجالوت کرده فرمود: آیا ماجراى این تعداد از جوانان بنى اسرائیل را در تورات دیده‏اى؟ بخت‏نصّر ایشان را از بین اسیران بنى اسرائیل که در وقت حمله به بیت المقدّس اسیر شده بودند برگزیده و به بابل برد، خداوند نیز وى را به سوى ایشان فرستاد و او آنان را زنده نمود، این مطلب در تورات موجود است و هر کدام‏ از شما انکار کند کافر است.

رأس الجالوت گفت: این ماجرا را شنیده‏ام، و از آن باخبرم.

امام فرمود: صحیح است، اکنون نیک دقّت کن و بنگر آیا این سفر از تورات را صحیح مى‏خوانم؟ سپس آن حضرت آیاتى از تورات را بر ما تلاوت نمود، یهودى با شنیدن تلاوت و صوت آن حضرت، با شگفتى، جسم خود را به راست و چپ حرکت مى‏داد، سپس رو به جاثلیق کرده پرسیدند: آیا اینها پیش از عیسى بوده‏اند یا عیسى پیش از آنان؟

جاثلیق گفت: آنان پیش از عیسى بوده‏اند، فرمود: قریش همگى نزد آن حضرت صلّى اللَّه علیه و آله آمده و خواستند که آن جناب مرده‏هایشان را زنده‏کند، رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله؛ علىّ بن أبى طالب علیه السّلام را همراه ایشان به صحراء (قبرستان) فرستاده و فرمود: در آنجا با صداى بلند افرادى را که اینان خواهان زنده‏شدنشان هستند صدا بزن و تک تک نام ایشان را ببر و بگو: محمّد رسول خدا مى‏گوید:

به اذن خدا برخیزید! پس همه برخاسته، خاکهاى سرشان را مى‏تکاندند، و مردان قریش نیز از ایشان در باره امورشان پرسش مى‏کردند و در ضمن گفتند: محمّد پیامبر شده است، مردگان از خاک برخاسته گفتند: اى کاش، ما نیز وى را دریافته به او ایمان مى‏آوردیم، و رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله نیز افراد نابینا یا مبتلا به پیسى و دیوانگان را شفا داده است، با حیوانات، پرندگان جنّ و شیاطین صحبت کرده است، ولى ما آن حضرت را خدا نمى‏دانیم، و در عین حال منکر فضائل این دسته از پیامبران نیستیم، شما که عیسى را معبود خود مى‏خوانید، باید دو پیامبر: یسع و حزقیل را نیز معبود خود بدانید، زیرا آن دو نیز نظیر عیسى مردگان را زنده مى‏کردند، و معجزات دیگر او را نیز انجام مى‏دادند.

و همچنین تعدادى از بنى اسرائیل که به هزاران نفر مى‏رسیدند، از بیم طاعون از دیار خود خارج شدند، ولى خداوند جان ایشان را در یک لحظه گرفت، أهل آن دیار، اطراف آن مردگان حصارى کشیدند و آنان را به همان حال رها کردند تا استخوانهایشان پوسید، روزى یکى از انبیاء بنى اسرائیل از آنجا عبور میکرد، از کثرت استخوانهاى پوسیده به شگفت آمد، خداوند به او وحى فرمود که: آیا میل دارى ایشان را براى تو زنده کنم تا آنان را انذار کرده و دین خود را تبلیغ کنى؟ گفت: آرى، اى پروردگار من.

پس خداوند وحى فرستاد که ایشان را صدا بزن، او نیز چنین ندا کرد: اى استخوانهاى پوسیده! به فرمان خدا برخیزید! در یک آن همه زنده شده و با تکاندن خاک از سر خود برخاستند.

و دیگر حضرت ابراهیم خلیل علیه السّلام وقتى پرندگانى را گرفته و تکّه تکّه نمود، و هر قسمت را بر روى کوهى قرار داد؛ سپس همه را خواند و زنده شدند و به سوى او آمدند.

و همچنین حضرت موسى علیه السّلام و هفتاد نفر همراهش که از بین بنى اسرائیل انتخاب کرده بود وقتى به کوه رفتند و گفتند: تو خدا را دیده‏اى، او را به ما نیز نشان بده، او گفت:

من او را ندیده‏ام، ولى ایشان اصرار کرده گفتند: «ما کلام تو را تصدیق نمى‏کنیم مگر اینکه آشکارا خدا را ببینیم- بقره: 55»، در نتیجه صاعقه‏اى آنان را سوزاند و نابود ساخت.

و موسى تنها ماند و به خداوند عرض کرد: خداوندا! من هفتاد تن از بنى اسرائیل را برگزیدم و همراه خود آوردم، و اکنون تنها برمیگردم، چطور امکان دارد قوم من سخنانم را در این واقعه بپذیرند؟ اگر مى‏خواستى؛ هم من و هم ایشان را قبلًا از بین مى‏بردى، آیا ما را بخاطر کار بى‏خردان هلاک میسازى؟، خدا نیز ایشان را پس از مرگشان زنده نمود.

 [سپس امام افزود:] هیچ یک از مواردى را که برایت ذکر کردم نمى‏توانى ردّ کنى، زیرا همگى مضمون آیاتى از تورات، انجیل، زبور و قرآن است، اگر هر کس که مرده زنده مى‏کند و نابینایان و مبتلایان به پیسى و دیوانگان را شفا مى‏دهد، خدا باشد، پس اینها را هم خدا بدان، حال، چه مى‏گویى؟

جاثلیق گفت: بله، حرف، حرف شماست، معبودى جز اللَّه نیست!!.

سپس امام علیه السّلام به رأس الجالوت فرمود: تو را به ده آیه‏اى که بر حضرت موسى نازل شد سوگند مى‏دهم که آیا خبر محمّد و امّتش در تورات، موجود هست؟ که: «آن زمان که امّت آخر، پیروان آن شتر سوار، بیایند، و خداوند را بسیار بسیار تسبیح گویند، تسبیحى جدید در معبدهایى جدید، در آن روزگار، بنى اسرائیل باید به سوى ایشان و به سوى پادشاه ایشان روان شوند تا دلهاشان آرام گیرد، چون آنان شمشیرهایى بدست دارند که توسّط آن از کفّار در گوشه و کنار زمین انتقام مى‏گیرند» آیا این مطلب، همین طور در تورات مکتوب نیست؟

رأس الجالوت گفت: آرى، ما نیز آن را همین گونه در تورات یافته‏ایم.

سپس به جاثلیق فرمود: با کتاب «شعیا» تا چه حدّ آشنایى؟ گفت: حرف به حرفش را مى‏دانم.

سپس به آن دو فرمود: آیا قبول دارید که این مطلب از گفته‏هاى اوست: «اى مردم، من تصویر آن شخص سوار بر درازگوش را دیدم در حالى که لباسهایى از نور بر تن داشت و آن شتر سوار را دیدم که نورش همچون نور ماه بود»؟

آن دو جواب دادند: بله، شعیا این گونه گفته است.

امام فرمود: آیا با این گفته عیسى علیه السّلام در انجیل آشنا هستید: «من به سوى خداى شما و خداى خودم خواهم رفت، و فارقلیطا خواهد آمد[2] و اوست که به نفع من و به حقّ‏ شهادت خواهد داد همان طور که من براى او شهادت دادم، و اوست که همه چیز را براى شما تفسیر خواهد کرد، و اوست که رسوائیهاى امّتهاى را آشکار خواهد کرد، و اوست که ستون خیمه کفر را خواهد شکست».

جاثلیق گفت: هر چه از انجیل بخوانى آن را قبول داریم.

امام فرمود: آیا قبول دارى این مطلب در انجیل موجود است؟ گفت: آرى.

حضرت افزود: آن زمان که انجیل نخست را گم کردید، آن را نزد چه کسى یافتید و چه کسى این انجیل را براى شما وضع کرد؟.

جاثلیق گفت: ما فقطّ یک روز انجیل را گم کردیم و سپس آن را تر و تازه یافتیم، یوحنّا و متّى آن را براى ما پیدا کردند.

فرمود: چقدر نسبت به قصّه این انجیل و علماى آن بى‏اطّلاع هستى؟ اگر این مطلب‏ همان طور باشد که تو مى‏گویى، پس چرا در مورد انجیل دچار اختلاف شدید؟ این اختلاف در همین انجیلى است که امروزه در دست دارید، اگر مثل روز نخست بود که در آن دچار اختلاف نمى‏شدید، ولى من مطلب را برایت روشن مى‏کنم: آن زمان که انجیل نخست گم شد، مسیحیان نزد علماى خود گرد آمده و گفتند: عیسى بن مریم کشته شده و انجیل را نیز گم کرده‏ایم، شما علما نزد خود چه دارید؟ الوقا و مرقابوس و یوحنّا و متّى گفتند: ما انجیل را از حفظ هستیم و هر روز یک شنبه یک سفر از آن را براى شما خواهیم آورد، محزون نباشید و کنیسه‏ها را خالى نگذارید، هر یک شنبه، یک سفر از آن را براى شما خواهیم خواند تا تمام انجیل را گرد آوریم.

سپس آن حضرت فرمود: الوقا، مرقابوس، یوحنّا و متّى نشستند و این انجیل را پس از گم شدن انجیل نخست براى شما نگاشتند، و این چهار نفر شاگرد شاگردان اوّلین بودند، آیا این مطلب را مى‏دانستى؟

جاثلیق گفت: این مطلب را تا به حال نمى‏دانستم، و از برکت آگاهى شما نسبت به انجیل، امروز برایم روشن شد، و مطالب دیگرى را که تو مى‏دانستى از شما شنیدم، قلبم شهادت مى‏دهد که آنها همه حقّ است، از فرمایشات شما بسیار استفاده کردم.

امام فرمود: به نظر تو، گواهى این افراد چطور است؟

جاثلیق گفت: گواهى اینان قابل قبول مى‏باشد، اینان علماى انجیل هستند و هر چه را تأیید کنند و بدان شهادت دهند حقّ و درست است.

امام علیه السّلام به مأمون و أهل بیتش و سایر حضّار فرمود: شما گواه باشید، گفتند: ما گواهیم، سپس به جاثلیق فرمود: تو را به حقّ پسر (عیسى) و مادرش (مریم علیهما السّلام) سوگند مى‏دهم، آیا مى‏دانى که متّى گفته است: مسیح، فرزند داود بن ابراهیم بن اسحاق بن- یعقوب بن یهوذا بن خضرون است و مرقابوس در باره اصل و نسب عیسى بن مریم علیهما السّلام گفته است: او «کلمه» خدا است که خداوند او را در جسد انسانى قرار داد و به صورت انسان درآمد، و الوقا گفته است: عیسى بن مریم علیهما السّلام و مادرش انسانهایى بودند از خون و گوشت که روح القدس در آنان حلول کرد، و در ضمن قبول دارى که از قسمتى از مطالب این است که فرموده: «اى حواریّون، براستى و صداقت برایتان مى‏گویم: تنها کسى مى‏تواند به آسمان صعود کند که از همان جا آمده باشد جز راکب شتر؛ خاتم الأنبیاء، که او به آسمان صعود مى‏کند و فرود مى‏آید»، نظرت راجع به این کلام چیست؟

جاثلیق گفت: این سخن عیسى است و ما آن را انکار نمى‏کنیم، امام فرمود: نظرت در باره شهادت و گواهى الوقا، مرقابوس و متّى در باره عیسى و اصل و نسب او چیست؟

جاثلیق گفت: به عیسى افتراء زده‏اند، امام علیه السّلام به حاضران فرمود: مگر او هم اکنون پاکى و صداقت ایشان را تأیید نکرد و نگفت آنان علماى انجیل هستند و گفتارشان کاملًا حقّ و حقیقت است؟

جاثلیق گفت: اى عالم أهل اسلام، میل دارم مرا در مورد این چهار تن معاف دارى، امام فرمود: قبول است، تو را معاف کردیم، حال هر چه مى‏خواهى پرسش کن.

جاثلیق گفت: بهتر است دیگرى سؤال کند، سوگند به حقّ مسیح که من فکر نمى‏کردم در علماى مسلمین کسى مثل شما وجود داشته باشد.

امام رو به رأس الجالوت کرده فرمود: اکنون، من از تو پرسش کنم یا تو مى‏پرسى؟

گفت: من مى‏پرسم، و تنها جوابى را قبول مى‏کنم که یا از تورات باشد یا از انجیل و یا از زبور داود، یا صحف ابراهیم و موسى.

امام فرمود: پاسخى را از من نپذیر مگر اینکه از تورات موسى یا انجیل عیسى و یا زبور داود باشد.

رأس الجالوت گفت: از کجا نبوّت محمّد را اثبات مى‏کنى؟

امام فرمود: یهودى! موسى بن عمران، عیسى بن مریم، داود خلیفه خدا در زمین، به نبوّت او گواهى داده‏اند.

رأس الجالوت گفت: گفته موسى بن عمران را ثابت کن، امام فرمود: مگر قبول ندارى که موسى به بنى اسرائیل سفارش نموده و گفت:

«پیامبرى از برادران شما خواهد آمد، او را تصدیق کرده و از وى اطاعت نمائید»، حال اگر خویشاوندى بین اسرائیل (یعقوب) و اسماعیل و رابطه بین آن دو را از طرف ابراهیم علیه السّلام مى‏دانى، آیا قبول دارى که بنى اسرائیل برادرانى غیر از فرزندان اسماعیل نداشتند؟

رأس الجالوت گفت: آرى، این همان گفته حضرت موسى است و ما آن را ردّ نمى‏کنیم، فرمود: آیا از برادران بنى اسرائیل پیامبرى غیر از محمّد صلّى اللَّه علیه و آله آمده؟ گفت: نه.

فرمود: آیا از نظر شما این مطلب صحیح نیست؟

گفت: آرى صحیح است، ولى دوست دارم صحّت آن را از تورات برایم ثابت کنى، امام فرمود: آیا منکر این مطلب هستى که تورات به شما مى‏گوید: «نور از جانب طور سینا آمد و از کوه ساعیر بر ما درخشید و از کوه فاران بر ما آشکار گردید»؟

رأس الجالوت گفت: با این کلمات آشنا هستم ولى تفسیر آن را نمى‏دانم.

امام فرمود: من برایت خواهم گفت، جمله «نور از جانب طور سینا آمده» اشاره به وحى خداوند است که در کوه طور سینا بر موسى علیه السّلام نازل کرد، و جمله: «از کوه ساعیر بر ما درخشید» اشاره به کوهى است که خداوند در آن بر عیسى بن مریم علیهما السّلام وحى فرمود، و جمله «از کوه فاران بر ما آشکار گردید» اشاره به کوهى از کوههاى مکّه است که فاصله‏اش تا مکّه یک یا دو روز مى‏باشد، و شعیاى پیامبر طبق گفته تو و دوستانت در تورات گفته است: «دو سوار را مى‏بینم که زمین برایشان مى‏درخشد، یکى از آنان سوار بر درازگوشى است و آن دیگرى سوار بر شتر»، سوار بر درازگوش و سوار بر شتر کیستند؟

رأس الجالوت گفت: آنان را نمى‏شناسم، ایشان را معرّفى کن، امام فرمود: آنکه بر درازگوش سوار است؛ عیسى است و آن شتر سوار محمّد صلّى اللَّه علیه و آله، آیا این مطلب تورات را منکر هستى؟ گفت: نه، انکار نمى‏کنم.

امام علیه السّلام پرسید: آیا حیقوق پیامبر را مى‏شناسى؟ گفت: بله، مى‏شناسم.

امام فرمود: حیقوق چنین گفته است- و کتاب شما نیز همین مطلب را مى‏گوید-:

خداوند از کوه فاران «بیان» آورد و آسمانها از تسبیح گفتن محمّد و امّتش پر شده است، سوارانش را بر دریا و خشکى سوار مى‏کند- و کنایه از تسلّط امّت اوست بر دریا و خشکى-، بعد از خرابى بیت المقدّس کتابى جدید براى ما مى‏آورد- و منظور از کتاب فرقان است- آیا به این مطالب ایمان دارى؟

رأس الجالوت گفت: این مطالب را حیقوق گفته است و ما منکر آن نیستیم.

امام فرمود: داود در زبورش- که تو نیز آن را مى‏خوانى گفته است: «خداوندا! برپاکننده سنّت بعد از فترت را مبعوث کن»، آیا پیامبرى غیر از محمّد صلّى اللَّه علیه و آله را مى‏شناسى که بعد از دوران فترت، سنّت را احیاء و برپا کرده باشد؟!

رأس الجالوت گفت: این سخن داود است و آن را قبول دارم، منکر نیستم، ولى منظور او عیسى بوده است و روزگار عیسى همان دوران فترت است، امام فرمود: تو نمى‏دانى و اشتباه مى‏کنى، عیسى با سنّت تورات مخالفت نکرد بلکه موافق آن سنّت و روش بود تا آن هنگام که خداوند او را به نزد خود بالا برد، و در انجیل چنین آمده است: «پس زن نیکوکار مى‏رود و فارقلیطا بعد از او خواهد آمد و او کسى است که سنگینى‏ها و سختى‏ها را آسان کرده و همه چیز را برایتان تفسیر مى‏کند، و همان طور که من براى او شهادت مى‏دهم او نیز براى من شهادت مى‏دهد، من امثال را براى شما آوردم، او تأویل را برایتان خواهد آورد»، آیا به این مطلب در انجیل ایمان دارى؟ گفت:

بله، آن را انکار نمى‏کنم.

امام فرمود: اى رأس الجالوت، از تو در باره پیامبرت موسى بن عمران مى‏پرسم، گفت: بفرمائید، فرمود: چه دلیلى بر نبوّت موسى هست؟

مرد یهودى گفت: معجزاتى آورد که انبیاى پیشین نیاورده بودند، امام فرمود: مثل چه چیز؟

گفت: مثل شکافتن دریا و تبدیل کردن عصا به مار و ضربه زدن به سنگ و روان شدن چند چشمه از آن، ید بیضاء و نیز آیات و نشانه‏هایى که دیگران قدرت بر آن نداشتند و ندارند، امام فرمود: در مورد اینکه دلیل موسى بر حقّانیّت دعوتش این بود که کارى کرد که دیگران نتوانستند انجام دهند، درست مى‏گویى، حال، هر کس که ادّعاى نبوّت کند سپس کارى انجام دهد که دیگران قادر به انجام آن نباشند آیا تصدیقش بر شما واجب نیست؟

گفت: نه، زیرا موسى به خاطر قرب و منزلتش نزد خداوند، نظیر نداشت و هر کس که ادّعاى نبوّت کند، بر ما واجب نیست که به او ایمان بیاوریم، مگر اینکه معجزاتى مثل معجزات موسى داشته باشد، امام فرمود: پس چگونه به انبیائى که قبل از موسى علیه السّلام بودند ایمان دارید و حال آنکه آنان دریا را نشکافتند و از سنگ، دوازده چشمه ایجاد نکردند، و مثل موسى «ید بیضاء» نداشتند، و عصا را به مار تبدیل نکردند، یهودى گفت: من که گفتم، هر گاه براى اثبات نبوّتشان معجزاتى بیاورند- هر چند غیر از معجزات موسى باشد- تصدیقشان واجب است.

امام فرمود: پس چرا به عیسى بن مریم ایمان نمى‏آورى؟ با اینکه او مرده زنده مى‏کرد و افراد نابینا و مبتلا به پیسى را شفا مى‏داد و از گل؛ پرنده‏اى گلى مى‏ساخت و در آن مى‏دمید و آن مجسّمه گلى به اذن خداوند به پرنده‏اى زنده تبدیل مى‏شد؟

رأس الجالوت گفت: مى‏گویند که او این کارها را انجام مى‏داد، ولى ما ندیده‏ایم، امام فرمود: آیا معجزات موسى را دیده‏اى؟ آیا اخبار این معجزات از طریق افراد قابل اطمینان به شما نرسیده است؟ گفت: بله، همین طور است، امام فرمود: بسیار خوب، همچنین در باره معجزات عیسى اخبار متواتر براى شما نقل شده، پس چرا موسى را تصدیق کردید و به او ایمان آوردید ولى به عیسى ایمان نیاوردید؟ مرد یهودى جوابى نداد.

حضرت ادامه فرمودند: و همچنین است موضوع نبوّت محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و نیز هر پیامبر دیگرى که از طرف خدا مبعوث شده باشد، و از جمله معجزات پیامبر ما این است که یتیمى بوده فقیر که چوپانى مى‏کرد و اجرت مى‏گرفت، دانشى نیاموخته بود و نزد معلّمى نیز آمد و شد نداشت و با همه این اوصاف، قرآنى آورد که قصص انبیاء علیهم السّلام و سرگذشت آنان را حرف به حرف در بردارد و اخبار گذشتگان و آیندگان را تا قیامت بازگو کرده است و از اسرار آنها و کارهایى که در خانه انجام مى‏داند خبر مى‏داد، و آیات و معجزات بى‏شمارى ارائه دارد.

رأس الجالوت گفت: مسأله عیسى و محمّد از نظر ما به ثبوت نرسیده است و براى ما جائز نیست به آنچه که ثابت نشده است ایمان آوریم، امام فرمود: پس شاهدى که براى عیسى و محمّد صلّى اللَّه علیه و آله گواهى داد، شهادت باطل داده است؟ یهودى جوابى نداد.

آنگه امام؛ هربذ بزرگ را فراخواند و فرمود: دلیل تو به پیامبرى زردشت چیست؟

گفت: چیزهایى آورده که قبل از او کسى نیاورده است، البتّه ما، خود او را ندیده‏ایم ولى اخبارى از گذشتگان ما در دست است که او چیزهایى را که دیگران حلال نکرده‏اند بر ما حلال کرد، لذا از او پیروى مى‏کنیم.

امام فرمود: مگر نه این است که به خاطر اخبارى که به شما رسیده، از او پیروى مى‏کنید. گفت: بله همین طور است، امام فرمود: سایر امّتهاى گذشته نیز چنین‏اند، اخبارى مبنى بر دین پیامبران و موسى، عیسى و محمّد- صلوات اللَّه علیهم- به دستشان رسیده است، عذر شما در عدم ایمان به آنان و ایمان بغیر آنان بدین امور چیست؟ هربذ خشکش زد!!.

سپس حضرت خطاب به جمعیّت فرمود: اگر در بین شما، کسى مخالف اسلام هست و مى‏خواهد سؤال کند، بدون خجالت پرسش کند! در این موقع عمران صابىّ که یکى از متکلّمین بود، برخاست و گفت: اى دانشمند، اگر دعوت به پرسش نکرده بودى، اقدام به سؤال نمى‏کردم، من به کوفه، بصره، شام، و جزیره سفر نموده و با متکلّمین بسیارى برخورد کرده‏ام، ولى کسى را نیافته‏ام که بتواند وجود «واحد» ى را که غیر از او کس دیگرى قائم به وحدانیّت نباشد را برایم ثابت کند، آیا اجازه پرسش به من مى‏دهى؟ امام فرمود: اگر در بین جمعیّت عمران صابىّ حاضر باشد؛ حتماً تو هستى، گفت: آرى خودم هستم، امام فرمود: بپرس ولى انصاف را از دست مده و از سخن باطل و فاسد و منحرف از حقّ بپرهیز، عمران گفت: بخدا سوگند اى آقاى من، فقط مى‏خواهم چیزى را برایم ثابت کنى که بتوانم به آن چنگ زده و تمسّک جویم و به سراغ چیز دیگر نروم.

امام فرمود: آنچه مى‏خواهى بپرس، أهل مجلس همگى ازدحام کرده و به هم نزدیک شدند.

عمران گفت: اوّلین موجود و آنچه را خلق کرد چه بود؟

امام فرمود: پرسیدى، پس خوب دقّت کن! «واحد» همیشه واحد بوده، همیشه موجود بوده، بدون اینکه چیزى به همراهش باشد، بى‏هیچ سابقه قبلى، مخلوقى را به گونه‏اى دیگر آفرید، با اعراض و حدودى مختلف، نه آن را در چیزى قرار داد، و نه در چیزى محدود نمود و نه به مانند و مثل چیزى، ایجادش‏ کرد، و نه چیزى را مثل او نمود، و بعد از آن، مخلوقات را صور مختلف و گوناگون، از جمله:

خالص و ناخالص، مختلف و یکسان، به رنگها و طعمهاى متفاوت آفرید، بدون اینکه نیازى به آنها داشته باشد، و یا براى رسیدن به مقام و منزلتى به این خلقت محتاج باشد و در این آفرینش، در خود، زیادى یا نقصانى ندید، آیا این مطالب را مى‏فهمى؟ گفت: بله به خدا، اى آقاى من.

حضرت ادامه داد: و بدان که اگر خداوند، به خاطر نیاز و احتیاج، مخلوقات را خلق مى‏کرد، فقط چیزهایى را خلق مى‏کرد که بتواند از آنها براى برآوردن حاجتش کمک بگیرد، و نیز در این صورت شایسته بود که چندین برابر آنچه خلق کرده بود خلق کند، زیرا هر قدر اعوان و انصار بیشتر باشند، شخص کمک‏گیرنده قوى‏تر خواهد شد.

سپس سؤال و جواب میان آن حضرت و عمران صابى به طول انجامید و آن حضرت وى را در بیشتر پرسشهایش ملزم نمود تا اینکه پایان کار بدان جا انجامید که گفت: اى آقاى من، شهادت مى‏دهم که او همان گونه است که وصفش نمودى، ولى پرسشى باقى مانده.

فرمود: هر چه مى‏خواهى پرسش کن.

گفت: در باره خداى حکیم مى‏پرسم که او در چه چیزى مى‏باشد؟ و آیا چیزى او را احاطه نموده است؟ و آیا از چیزى به چیزى دیگر تغییر مکان مى‏دهد؟ یا نیازى به چیزى دارد؟ فرمود: این از پیچیده‏ترین نکاتى است که مورد پرسش همه مردم مى‏باشد، و افرادى که دچار کاستى در عقل و علم و فهم هستند آن را نمى‏فهمند، و در مقابل، عقلاى منصف از درک آن عاجز نیستند، پس خوب در جواب من دقّت کن و آن را بفهم اى عمران.

امّا مطلب نخست آن: اگر خداوند مخلوقات را به خاطر نیاز به ایشان خلق کرده بود، جائز بود که بگوییم به سمت مخلوقاتش تغییر مکان مى‏دهد چون نیاز به آنان دارد، ولى او چیزى را از روى نیاز خلق نکرده است و همیشه ثابت بوده است نه در چیزى و نه بر روى چیز، إلّا اینکه مخلوقات یک دیگر را نگاه مى‏دارند و برخى در برخى دیگر داخل شده و برخى از برخى دیگر خارج مى‏شوند، و خداوند متعال با قدرت خود تمام اینها را نگاه مى‏دارد، و نه در چیزى داخل مى‏شود، و نه از چیزى خارج مى‏گردد، و نه نگاهدارى آنان او را خسته و ناتوان مى‏سازد، و نه از نگاهدارى آنان عاجز است، و هیچ یک از مخلوقات چگونگى این امر را نمى‏داند، مگر خود خداوند و آن کسانى که خود، آنها را بر این امر مطّلع ساخته باشد، که عبارتند از: پیامبران الهى و خواصّ‏ و آشنایان به اسرار او، حافظان و نگاهبانان شریعت او، فرمان او در یک چشم بر هم زدن بلکه زودتر به اجرا در مى‏آید، هر آنچه را اراده فرماید، فقط به او مى‏گوید: موجود شو، و آن شی‏ء نیز به خواست و اراده الهى موجود مى‏شود، و هیچ چیز از مخلوقاتش از چیز دیگرى به او نزدیکتر نیست، و هیچ چیز نیز از چیز دیگر از او دورتر نیست، آیا فهمیدى عمران؟! گفت: بله سرورم، فهمیدم، و گواهى مى‏دهم که خداوند تعالى همان گونه است که توضیح دادى و به یکتایى وصفش نمودى، و گواهى مى‏دهم که محمّد بنده اوست که به نور هدایت و دین حقّ مبعوث شده است، آنگاه رو به قبله، به سجده افتاده اسلام آورد.

حسن بن محمّد نوفلىّ گوید: وقتى سایر متکلّمین، عمران صابى را چنین دیدند- با آنکه سرسخت بود و تا به حال کسى در بحث بر او غلبه نکرده بود- هیچ کس به حضرت رضا علیه السّلام نزدیک نشد، و دیگر از حضرت سؤالى نکردند، کم کم مغرب در آمده و مأمون و حضرت رضا علیه السّلام برخاسته بداخل رفتند، و مردم نیز متفرّق شدند.

سپس حضرت رضا علیه السّلام پس از بازگشت از منزل فرمود: اى غلام، نزد عمران صابى برو و او را نزد من بیاور.

گفتم: فدایت شوم، من مى‏دانم او کجاست، او نزد یکى از برادران شیعه ما است، امام فرمود: مانعى ندارد، مرکبى به او بدهید تا سوار شود.

من نزد عمران رفتم و او را آوردم، امام علیه السّلام به او خوش آمد گفتند و لباسى طلبیدند و بر او پوشاندند و مرکبى به او دادند و ده هزار دینار خواستند و بعنوان هدیّه به او دادند، عرض کردم: فدایت شوم مانند جدّت أمیر المؤمنین علیه السّلام رفتار کردید.

امام فرمود: این گونه واجب است، سپس دستور شام دادند و مرا سمت راست و عمران را سمت چپ خود نشاندند، بعد از شام به عمران گفتند: به منزل بازگرد و فردا أوّل وقت نزد ما بیا تا از غذاى مدینه به تو بدهیم.

بعد از این قضیّه متکلّمان از گروههاى مختلف نزد عمران مى‏آمدند و او سخنان و ادلّه ایشان را جواب داده، باطل مى‏کرد، تا اینکه از او کناره گرفتند، و مأمون ده هزار درهم به او هدیّه داد و فضل نیز به او اموالى بخشید و مرکبى به او داد و حضرت رضا علیه السّلام او را مأمور صدقات بلخ نمود[3] و از این راه به منافع زیادى دست یافت[4].